Poniżej wspominam o postaciach i wydarzeniach z oryginalnego „Pierwszego śniegu”, więc jeśli ktoś go jeszcze nie przeczytał, a kiedyś zamierza to zrobić, raczej nie powinien przeglądać tego tematu.

------

Jakiś tydzień temu przeczytałem recenzję, której autorka ostrzegała przed odświeżeniem sobie książki przed seansem. Nie wiem, co dokładnie miała na myśli, ale dobrze, że tego nie zrobiłem, a w Internecie nie sposób znaleźć jej szczegółowego streszczenia. Gdyby nie to, że papierowy oryginał czytałem niespełna 4 lata temu i nie wszystko już pamiętam, byłbym pewnie jeszcze bardziej zawiedziony – o ile to w ogóle możliwe.

To, że twórcy tego filmu będą mieli delikatnie mówiąc w głębokim poważaniu materiał źródłowy, widać było już po decyzjach castingowych, ale jak bardzo nie obchodzi ich pierwowzór, zorientowałem się dopiero gdy obejrzałem zwiastun i zauważyłem, że Harry przedstawia się w nim jako "dziura" ("Hołl"), mimo że już w pierwszym tomie, w pierwszej scenie i na drugiej stronie pierwszej w serii książki po spotkaniu z Kensingtonem dziwi się, że ten przekręcił jego nazwisko (czytane po prostu "Hole"; po norwesku chyba nawet "Hule") na "Holi", a nie na "Hołl" jak wszyscy obcokrajowcy.

To może i zwykły, w perspektywie całości nieistotny detal, na którego wspomnienie część z was zareaguje pewnie śmiechem, ale jest dla mnie symbolem kompletnej amerykanizacji oryginału, wskutek której blisko dwumetrowego, barczystego, obciętego na blond jeża, zapijaczonego i odpychającego wyglądem Norwega gra piękniś z okładki kolorowego pisma, a cały ciężki klimat skandynawskiego kryminału został wykastrowany i zaadaptowany w ramy podrzędnego amerykańskiego kina akcji, co najbardziej widać chyba w żenującym zakończeniu i wzbudzających nie mniejsze politowanie rozpaczliwych próbach budowania napięcia (rzucanie śnieżkami znikąd, zapalające się w tle światła samochodu, śledzenie Birte, które bardziej oczywiste już być nie mogło, znajomy samochód pod domem). Wobec tego tym bardziej dziwi mnie, że w filmie Sylvię Ottersen zabito od razu i nie przeniesiono na ekran jednej z bardziej widowiskowych scen z książki, w której ofiara Bałwana rzuca w niego siekierą (zapewniając policji jeden z najważniejszych śladów – krew grupy B-, którą mają 2 osoby na 100) i rzuca się do ucieczki w głąb lasu. I że w zakończeniu kompletnie zrezygnowano z wielkiego bałwana, na którym morderca usadowił Rakel.

Ekranizacje nie muszą być ściśle wierne pierwowzorowi, ale warto, by nie były od niego zupełnie różne. Nie jestem jakimś nawiedzonym ortodoksem, który najmniejsze odstępstwo od oryginału uważa za zbrodnię, nie uważam też, że wszystkie postacie powinny wyglądać dokładnie tak jak w książce (na przykład Ellen Gjelten zawsze kojarzyła mi się z Emmą Stone albo jakąś podobną rudowłosą osobą, mimo że miała (jeśli dobrze pamiętam) krótkie czarne włosy, a w Mikaelu Bellmanie zawsze widziałem Cilliana Murphy’ego, mimo że nie ma białych plamek na twarzy). Tutaj po prostu zepsuto wszystko, co można było zepsuć i nie zaoferowano nic w zamian.

Nie jest też tak, że ten film jest naprawdę dobry, a ja narzekam tylko dlatego, że jest tragiczną ekranizacją (prawdę mówiąc spodziewałem się, że jako samodzielny byt będzie całkiem niezły, a narzekać będą głównie urażeni czytelnicy) – on jest słaby niezależnie od pierwowzoru. Jest okropnie niespójny, nic w nim z niczego nie wynika, akcja skacze z wątku na wątek bez konkretnego powodu, a zakończenie przychodzi tak nagle, że można odnieść wrażenie, że ze środka filmu wycięto przynajmniej półgodzinny fragment. Warto jednak zauważyć, że większość jego wad jest związana właśnie z odstępstwami od oryginału, bo scenarzyści odchodząc od książki nie opracowali żadnego spójnego rozwiązania. To trochę tak, jakby fabuła tego filmu została zbudowana na zasadzie przekartkowania pierwowzoru i realizowania scen na wyrywki, bez żadnych logicznych przejść między nimi. Pół biedy, gdyby na ekrany wypuszczono niezgodny z książką, ale spójny i jednolity wewnętrznie film. Tak się jednak nie stało.

Już pal sześć, że akcja filmu rozgrywa się w 2015 roku (a nie 11 lat wcześniej), że Katrine nie rozstaje się z jakąś futurystyczną nagrywarką, że Rakel zmieniła zawód i jest marszandką, że Arve Støp nie jest już wysokim, barczystym i przystojnym („za jego twarz amerykański kandydat na prezydenta dałby się pokroić”) redaktorem naczelnym jednego z najpopularniejszych magazynów politycznych w kraju, a podstarzałym łysym kurduplem (co jest w sumie dziwne, bo Simmons nie jest wcale taki niski), który jako biznesmen i filantrop zamierza zorganizować zimowe IO w Oslo (wtf), Jonas Becker zmienił płeć i ma teraz na imię Josephine, a Matthias specjalizację i jest chirurgiem plastycznym – już po pierwszej scenie miałem ochotę wyjść z kina.

Matthias Lund-Helgesen jako 13-letni chłopiec zabił swoją matkę, bo widząc pozbawione sutków ciało kochanka swojej matki (sam też ich nie miał) zorientował się, że nie jest biologicznym synem swojego ojca. Zdawał sobie sprawę z tego, że gdyby jego ojciec się o tym dowiedział, pękłoby mu serce, więc postanowił zabić siebie i matkę. Siedząc na tylnym fotelu jej samochodu powiedział jej: „Umrzemy” (w tym momencie ta scena ucina się na początku książki, potem Nesbø ją dokańcza), po czym uderzył ją lewarkiem w głowę, a auto spadło do rzeki. Matthias wydostał się jednak na powierzchnię, a całe wydarzenie zostało uznane za wypadek drogowy. W filmie wszystko zostało rozegrane zupełnie inaczej (matka popełnia samobójstwo, wjeżdżając autem na środek oblodzonego jeziora), przez co mordercy zostaje odebrana główna motywacja do działania.

Nie wspomniano również o tym, że Matthias cierpiał na sklerodermię (nieuleczalną chorobę, wskutek której jego skóra napinała się coraz bardziej) i to między innymi dlatego został neurologiem. Jest to o tyle ważna informacja, że choroba była dla niego dodatkowym motorem do popełniania zabójstw – wiedząc, że zostało mu już niewiele czasu, chciał zostać zapamiętany, a zabicie Rakel i Harry’ego miało być dla niego wielkim finałem przed popełnieniem samobójstwa. Do zbrodni podchodził w pewnym sensie jak do sztuki, jak do dzieła swojego życia. No ale kto by się przejmował takimi detalami.

Nic więc dziwnego, że ktoś, kto nie jest zaznajomiony z książką, może się zastanawiać, dlaczego Matthias w ogóle zabijał. Widzom podano jedynie szczątkowe informacje – że ginęły niewierne kobiety. To wszystko. Nie wspomniano o tym, jakim cudem przez tyle lat Bałwan pozostawał nieuchwytny, dlaczego zabijał akurat, gdy spadał pierwszy śnieg, dlaczego lepił bałwany, dlaczego zabił drugą kobietę z Bergen (Onny Hetland, przyjaciółkę Laili Aasen), mimo że nie pasowała do szablonu, dlaczego zamordował ojca Katrine (i jak go w ogóle poznał), dlaczego zrzucił podejrzenia na Vetlesena (w filmie te dwie postacie nie są ze sobą nawet w żaden sposób powiązane) i dlaczego go zabił, w jaki sposób zdobywał informacje o ofiarach, gdzie się z nimi spotykał ani gdzie ukrywał ciała. Nic. Powiązania między dwoma ostatnimi ofiarami (Birte i Sylvią) a Støpem, na które tak liczył Matthias, oczywiście na ekranie też nie pokazano. Filip Becker też nie był podejrzany, mimo że Katrine go z tego powodu prawie zastrzeliła (jak się później okazało, miała nienaładowany rewolwer). Sama Bratt również była podejrzana o bycie Bałwanem, ale tego z filmu się nie dowiecie – podobnie jak tego, że ma problemy psychiczne (chorobę dwubiegunową), przez które całą następną część przesiedziała w szpitalu psychiatrycznym. Albo tego, że została policjantką, żeby oczyścić swojego ojca z zarzutów o zamordowanie dwóch zaginionych w Bergen kobiet (Rafto, gdy zginął, został okaleczony tak, by przypominał bałwana, wpakowany do zamrażarki na Finnoy i uznany za zaginionego – odnaleźli go dopiero Harry i Katrine – a nie zastrzelony na pozór samobójstwa w taki sposób jak w filmie). Albo tego, że to ona napisała list do Harry’ego i podpisała się jako Bałwan, żeby zainteresował się sprawą i pomógł jej rozwiązać sprawę ojca. W filmie zrobiono z tego (i tak pozostawioną w powijakach, jak właściwie wszystkie inne wątki) grę mordercy z głównym bohaterem, mimo że Matthias tak naprawdę nie miał o tym liście pojęcia.

Harry Hole to już nie Harry Hole. Obawiałem się, że zrobi się z niego typowego smutnego genialnego detektywa albo zwykłego hollywoodzkiego badassa, ale ciężko nawet powiedzieć, kogo z niego zrobiono. W „Pierwszym śniegu” jest już poważnie wykończony życiem, śmiercią najbliższych i rozstaniem z Rakel, a tutaj cały jego background spłycono do dwóch scen snu w miejscu publicznym, jednej pustej butelki po wódce, jednej intymnej sceny z dawną ukochaną i wytłumaczeniem rozstania z nią w dosłownie dwóch zdaniach. Nie ma nic o Jimie Beamie, który jest jego największym przyjacielem i wrogiem jednocześnie, nie ma nic o jego muzycznej pasji. Zupełnie po macoszemu potraktowano wątek pleśni, który był metaforą alkoholizmu, Rakel i Olega ograniczono do roli niewiele znaczących statystów, a samego Harry’ego obdarto z jego błyskotliwości (ale i kosztownych błędów), geniuszu, pogardy dla samego siebie, relacji z właściwie wszystkimi postaciami i kontrowersyjnych przemyśleń. W dodatku przesunięto go gdzieś na dalszy plan, bo na pierwszy wysuwa się przez cały czas Katrine. Jest w tym filmie, bo po prostu jest – kompletnie nijaki. Widzom, którzy nie są zaznajomieni z książką, może być trudno uwierzyć, że ktoś taki obrósł taką legendą, skoro praktycznie nie widać go tu przy pracy. Trudno mi sobie przypomnieć drugi tak spektakularny przypadek zmarnowania potencjału głównej postaci.

Rękę przyłożył do tego także sam Fassbender, który jest w tej roli okropnie nieautentyczny i zupełnie nie przypomina samego siebie. A szkoda, bo myślałem, że mimo rażącego niedopasowania do postaci nie zawiedzie chociaż aktorsko, zwłaszcza że we „Wstydzie” miał pod pewnymi względami podobną rolę. Położył ją jednak na całej linii i nie broni go nawet tragiczny scenariusz. Inni aktorzy nie spisali się jednak wiele lepiej, dobrze wypadła chyba tylko Katrine – moim zdaniem właściwie jedyna dobrze obsadzona postać, choć i tak niedostatecznie dobrze poprowadzona.

W książce zawsze dużą uwagę przywiązywano do rozwoju dochodzenia i opisu pracy grupy śledczej – tutaj można odnieść wrażenie, że poza Holem i Bratt nikogo w niej nie ma i przed nikim nie odpowiadają. Skarre pojawia się zaledwie kilka razy i jest zwykłym statystą, Li, Holm, Beate i Aune nie istnieją (podobnie jak policjanci i psychiatrzy z Bergen), a Hagena widać zaledwie kilka razy i to zazwyczaj w zupełnie niezwiązanych ze śledztwem sytuacjach. W książce dochodzenie trwało przez trzy tygodnie, tutaj można odnieść wrażenie, że wszystko odbyło się w góra trzy dni. Najbardziej boleśnie widać to chyba wtedy, gdy Katrine właściwie od razu dostrzega powiązanie między ofiarami i zauważa związek z opadami pierwszego śniegu.

Na każdym kroku widać zresztą, że ta książka jest zbyt obszerna i ma zbyt wiele wątków, by zmieścić się w ramy jednego filmu, zwłaszcza takiego zaledwie dwugodzinnego. Większość luk w fabule wynika właśnie z powycinanych scen, przez które kolejne wydarzenia nie mają ze sobą logicznego związku, a te, które mogłyby go nadać, nie zostały przeniesione na ekran. Szkoda, że nikt nie wpadł na to, by zrobić z tego serial, zwłaszcza że to jest gotowy materiał na hit co najmniej na miarę „The Killing”, szczególnie jeśli zacząć go od „Czerwonego gardła” i trzymać się zasady, że jedna książka odpowiada jednemu sezonowi. No ale na filmie można pewnie więcej zarobić.

Wszystko, co najgorsze w tym filmie, skupia się jednak w finale. Harry, który przez cały film nie dokonał chyba ani jednego przełomowego odkrycia (pomijając podbieranie akt Katrine, które oczywiście zawsze wystawały z jej torby tak, by mógł je zauważyć), odkrywa tożsamość sprawcy w chyba najbardziej przypadkowy i naciągany z możliwych sposobów, po czym samotnie rusza na ratunek Rakel. Gdy Matthias ucieka, doświadczony, a w dodatku ranny detektyw ani myśli wezwać posiłki, tylko wybiega na środek zamarzniętego jeziora i w bezczelnie amerykański sposób krzyczy do uzbrojonego seryjnego mordercy, żeby stawił mu czoła. No to stawia – rani go pistoletem w ramię, pojawia się znikąd kilka metrów od niego i zamierza go dobić, ale cudownym zrządzeniem losu wpada do przerębla i tonie. Aż przykro było na to patrzeć. Ponownie dziwi mnie, że nie przeniesiono na ekran zakończenia z książki, zwłaszcza że było chyba najbardziej widowiskowe i trzymające w napięciu w całej serii.

Ostatnia scena filmu (który oczywiście nie przejmuje się następstwami zakończenia sprawy Bałwana, tylko od razu ucina akcję) w naturalny sposób zapowiada nakręcenie „Pancernego serca” (to nic, że nie rozwiązano by tej sprawy bez pomocy uśmierconego tutaj Matthiasa, że wstrząśnięci finałem sprawy Bałwana Rakel i Oleg wyjechali do Amsterdamu, a Harry rzucił pracę w policji i wyleciał do Bangkoku, skąd ściągnięto go na specjalną prośbę Hagena – tutaj siedzi sobie jak gdyby nigdy nic się nie stało i po prostu się zgłasza), ale mam nadzieję, że druzgocące recenzje wybiją twórcom ten pomysł z głowy.

Tak naprawdę trudno mi stwierdzić, czy ten film ma w ogóle jakiekolwiek zalety. Ma przyzwoite zdjęcia i ładne scenerie, ale to chyba byłoby na tyle. Jest całkowicie obdarty z depresyjnego i nadającego ton książce klimatu, słabo zagrany, pozbawiony jakiegokolwiek napięcia, a zagadka kryminalna jest niedbale poprowadzona, strasznie poszarpana i przez to kompletnie niezajmująca.

A śmierć Katrine Bratt to już szczyt wszystkiego. Nawet nie wiem, jak to skomentować, więc zauważę tylko, że Harry zawsze źle znosił śmierć swoich partnerów (dopuścił się nawet biernego pozwolenia na morderstwo, gdy dowiedział się, kto zabił jednego z nich), a tutaj wydaje się zupełnie niewzruszony śmiercią Katrine i wygląda na tak nieobecnego, jak przez cały film. To była kropla, która przepełniła czarę goryczy.

Trochę mi smutno, że Nesbø, mimo że był producentem wykonawczym tego filmu, był chyba zbyt zajęty liczeniem pieniędzy za prawa do ekranizacji, by zadbać o większą zgodność z oryginałem, zwłaszcza że chodzi o jedną z jego najlepszych (i chyba najbardziej znaną) powieści. Nie sądzę, by dzięki tej ekranizacji jego książki zyskały na popularności, a chyba powinno mu na tym zależeć.