BERLINALE 2017: Malarze i dziennikarze

Berliński konkurs wciąż bez poważnych pretendentów do Złotego Niedźwiedzia. Jakub Popielecki obejrzał "Final Portrait" w reżyserii Stanleya Tucciego z Geoffreyem Rushem i Armie’em Hammerem. Marcin Stachowicz tymczasem wybrał się na austriacki komediodramat "Wilde Maus" Josefa Hadera. Ich narzekania – poniżej.


Malarz jak malowany ("Final Portrait", reż. Stanley Tucci)

W 1964 roku mieszkający w Paryżu szwajcarski malarz i rzeźbiarz Alberto Giacometti poprosił amerykańskiego krytyka Jamesa Lorda o pozowanie do portretu. Cała sprawa miała zająć godzinę lub dwie, co najwyżej jedno popołudnie. Ostatecznie Lord spędził jednak w pracowni Giacomettiego ponad dwa tygodnie, wciąż przekładając kolejne samoloty powrotne, by dać artyście więcej czasu na doskonalenie obrazu. Krytyk spisał potem całą przygodę w książce zatytułowanej "A Giacometti Portrait", będącej sprawozdaniem z obserwacji artysty przy pracy. Właśnie ta pozycja posłużyła za fundament scenariusza "Final Portrait" – i jest to intrygujący punkt wyjścia. Filmowi biografowie postawieni przed wyborem między życiem wielkiego mistrza a jego sztuką zazwyczaj wybierają przecież życie. Stanley Tucci – tym razem w roli reżysera – idzie jednak pod prąd. A przynajmniej próbuje.


Krytyka gra Armie Hammer, dostojny, posągowy, elegancki, aż proszący się o to, by go malować. Jego James Lord to ktoś, kto daje się sprowadzić do roli obiektu obserwacji, żeby móc zrewanżować się obserwacją jeszcze baczniejszą. Jego relacja z geniuszem po drugiej stronie sztalugi polega na ciągłym lawirowaniu między posłuszną uległością wobec autorytetu a milczącą irytacją ciągłym brakiem postępów i chaotycznym trybem życia artysty. Giacomettim jest z kolei Geoffrey Rush, zgarbiony, z nastroszonym włosem i niechlujnym strojem. Postać niczym z karykatury – albo z jednego ze swoich obrazów. Na pierwszy rzut oka wydaje się on oschły i arogancki, z czasem zaczyna jednak zdradzać oznaki sympatii do swojego modela. Między mężczyznami nawiązuje się coś na kształt przyjaznej rywalizacji. Kością niezgody jest tu czas: Giacometti mógłby poprawiać obraz w nieskończoność, Lord natomiast chce jak najszybciej wrócić do Stanów. Rodzi się pytanie: czy deadline jest stymulantem czy raczej katem dobrej sztuki?

Tucci inscenizuje tę historię na coś pomiędzy esejem z pola historii sztuki a Allenowską komedią. Trochę rozmyśla nad sprawami rzemiosła i procesu twórczego, a trochę pławi się w klimacie epoki i bawi postacią neurotycznego ekscentryka. Wszystko okrasza zaś ciepło ironicznym komentarzem Lorda zza kadru. Jak na konwencję "filmu o malarzu" przystało, ta tematyczna opozycja odzwierciedlona jest w pracy kamery. Operator Danny Cohen filmuje przestrzeń studia Giacomettiego w brudnych brązach i szarościach rodem z obrazów artysty – a także z innych produkcji, przy których sam pracował ("Jak zostać królem", "Dziewczyna z portretu"). Świat filmu "nabiera kolorów" jedynie w scenach, w których Giacometti porzuca twórcze katusze i rusza w miasto u boku swojej kochanki. Obraz ociepla się wówczas, mieniąc na pomarańczowo i złoto, barwami wizualnej kliszy o "śmietance towarzyskiej". I w tym właśnie rozdźwięku objawia się fundamentalny problem filmu. 

Całą recenzję Kuby Popieleckiego można przeczytać TUTAJ. 

***

 

Mysz w pułapce  ("Wilde Maus", reż. Josef Hader)

Jakie koszmary śni austriacki burżuj, kiedy w środku nocy zrywa z siebie przesiąkniętą potem kołderkę? Odpowiedź może być tylko jedna: koszmary o deklasacji. Z dnia na dzień siły piekielne obcinają etat, wyrzucają z pięknej kamienicy w centrum Wiednia i każą odbijać się bez celu od ściany do ściany. Nie oszczędzają nawet samochodu. W taką mroczną fantazję wrzuca swojego bohatera Josef Hader – reżyser "Wilde Maus" i jednocześnie odtwórca głównej roli w tym gorzkim komediodramacie. 


Jego Georg – do niedawna wzięty krytyk muzyczny – doskonale pasuje na współczesnego Hioba: ma oblicze typowego inteligenta, kompleks ofiary i dłonie niesplamione fizyczną pracą. Aż ma się ochotę zedrzeć z jego twarzy ten ironiczny uśmieszek samozadowolenia: spuścić z nieba wszystkie egipskie plagi i zobaczyć, jak poradzi sobie z wielokrotnym upokorzeniem. Problem w tym, że ogołocenie bohatera z klasowej godności nie przynosi w "Wilde Maus" żadnej nowej (i ciekawej) perspektywy, nie daje też ukojenia – przede wszystkim widzowi. Większość zarysowanych przez Hadera sytuacji wisi w próżni, jakby reżyser nakreślił je w formie pobieżnego szkicu i oczekiwał, że dalej będą kiełkować samoistnie. Nic z tego. Znajdziemy tu wprawdzie kilka zabawnych scen i parę dających do myślenia momentów, ale to zdecydowanie zbyt mało, żeby przedstawić przekonujący portret zmierzchającego stylu życia austriackich mieszczuchów. 

I nie tylko życia – "Wilde Maus" to również film o kryzysie tradycyjnego dziennikarstwa. Georg traci pracę w redakcji dużego dziennika, bo nikt nie chce już czytać obszernych i ciętych tekstów o muzyce klasycznej. Zwycięstwo ekonomii klikalności nad wysublimowanym piórem bohater odbiera jako osobistą potwarz: zamiast zwalić wszystko na Zeitgeist, z dziecięcym uporem mści się na byłym szefie, wymyślając coraz to nowe sposoby na uprzykrzenie mu życia. Oszukuje przy tym i siebie, i całe otoczenie: codziennie rano wstaje do pracy, siada na ławce w pobliżu wiedeńskiego lunaparku i czyta gazetę. Tutaj, szukając ukojenia we własnej rozpaczy, nieoczekiwanie zaprzyjaźnia się z kierowcą kolejki parowej dla turystów. Mocny facet, który "żadnej pracy się nie boi", zostaje wspólnikiem Georga – i od piwa na ławce, i w realnym biznesie.  

Jest w tej relacji coś z inteligenckiej chłopomanii – podszytej protekcjonalizmem fascynacji tym, co ludowe. 

Całą recenzję Marcina Stachowicza można przeczytać TUTAJ.